Tilburgse Beiaard

De Tilburgse beiaard mag weer klinken en doet dat eigentijds

Column door JACE van de Ven •

Bijna drie jaar lang mocht de Tilburgse stadsbeiaardier Carl Van Eyndhoven zijn instrument in de toren van de Heikese kerk in Tilburg niet bespelen. Het zou bij eventuele calamiteiten te gevaarlijk zijn zo hoog in de kerktoren. Begrijpelijk, maar jammer, heel jammer, vooral omdat de Tilburgse beiaard een actieve beiaard is met een begeleidende commissie die stukken laat componeren voor het instrument en die de beiaardier laat samenspelen met musici op de begane grond, zangkoren, dansgroepen en harmonieorkesten. Ook is er in de Tilburgse Concertzaal een plek waar je de beiaard kunt beluisteren terwijl je binnen zit.

De tussenzolder van de kerktoren, eerst lange smalle trappen naar het beiaardklavier, hier de nieuwe situatie; de trappen zijn gesplitst en er zijn tussenplatforms geplaatst.

Maar er is eindelijk aan de veiligheid in de toren gewerkt en Carl Van Eyndhoven zal elke zaterdagmiddag vanaf drie uur het klokkenspel in de Heikese toren weer laten klinken. Liefst achttien Tilburgse componisten schreven nieuwe muziek voor de Tilburgse beiaard. Deze muziek wordt uitgegeven in het Tilburgs Beiaardboek 2025 dat ter nagedachtenis aan Annemiek Reijnders verschijnt.

Annemiek Reijnders (1943-2021), muziekliefhebber pur sang, heeft er tijdens de dertig jaar dat zij deel uitmaakte van de Tilburgse Beiaardcommissie voor gezorgd dat de beiaard in de Heikese toren niet alleen is gebruikt om nostalgische klanken over de daken uit te strooien, maar dat er ook nieuwe muziek gemaakt werd voor het instrument, eenvoudige en ingewikkelde. Daardoor ontstond in Tilburg een levende beiaardcultuur die nu, na drie jaar gedwongen stilte, weer gehoord mag worden.

Het bestuur van de Stichting Vrienden van de Tilburgse Beiaard in 1918 bij elkaar, met in het midden Annemiek Reijnders.

Zelf was ik ooit betrokken bij composities voor de Tilburgse beiaard. Dat was in 2013 toen de componist Evert van Merode vier beiaardliedjes van mijn hand op muziek zette. Het jeugdkoor van de Souvenir des Montagnards onder leiding van Peggy Hegeman voerde ze uit aan de voet van de toren waar bovenin Carl Van Eyndhoven de beiaard bespeelde. Het eerste lied begon bij hem:

de beiaardier op zijn klavier van stokken
weet dat zijn klokken anarchisten zijn
maar krijgt ze aaiepoezend op één lijn
om het gevoelig met hen uit te knokken

Dat anarchisme dat de klokken is toegeschreven slaat op de boventonen die ze produceren. Ze volstaan niet met het produceren van een enkelvoudige noot, maar begeleiden haar met tonen die tegelijkertijd meezingen. Ik weet dat de musicus Ernst Bonis, die zich bezighoudt met elektronische muziek, verzot is op de klank van klokken. Waarschijnlijk om die boventonen. Hij is een van de componisten die voor de Tilburgse beiaard heeft gecomponeerd.

De Heikese kerk (Sint-Dionysiuskerk) in Tilburg.

De beiaard van de Heikese kerk bestaat vanaf 1966 en is de vervanger van een veel zwaarder klokkenspel dat in de toren van de Heuvelse kerk hing, maar dat de Duitsers tijdens de oorlog confisqueerden. Fons Mommers, de huidige voorzitter van de Tilburgse Beiaardcommissie, schrijft over de Tilburgse beiaard: ‘Het is een licht instrument, fantastisch qua stemming, sprankelend, direct van klanken over grote afstand hoorbaar. Een van de fraaiste lichte beiaarden van ons land.’ Ik had dat ‘over grote afstand hoorbaar’ in 2013 niet gelezen, maar toch dichtte ik in mijn derde beiaardliedje:

de tonen van een beiaardier
lijken te reizen zonder end
de deur waarop zij kloppen
schijnt voorbij het firmament

Achteraf had ik in plaats van ‘schijnt’ in de laatste regel liever ‘lijkt’ of zelfs ‘ligt’ gebruikt, maar ik heb dat destijds waarschijnlijk niet gedaan omdat twee regels eerder al ‘lijken’ staat. Moest ik het nog eens herschrijven, dan had ik voor dit ‘lijken’ liever een ander woord gezocht. Dat ik niet helemaal tevreden was over de tekst, mag blijken uit het feit dat ik hem aanpaste toen mij drie jaar later de eer te beurt viel om een tekst te maken ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de beiaard. Die tekst zou, uitgehouwen in steen door Maarten Fleuren, op de Heikese toren komen. Ik schreef:

Beiaardklokken bellen transcendent
Aan deuren ver voorbij het firmament

Ook hier weer twijfel, nu over het woord, ‘bellen’. Aanvankelijk stond er ‘kloppen’, maar ik vond de alliteratie van twee keer ‘kl’ – klokken en kloppen – achter elkaar iets te zwaar. Met de ‘b’ van ‘bellen’ had je ook een alliteratie – beiaard en bellen – maar veel minder nadrukkelijk. Ik weet nog steeds niet wat het beste is, alleen dat het reizen van klanken naar het hemelgewelf verwijst naar het traditionele geloof dat uit zo’n Brabantse kerktoren opsteeg.

Maar wat hoor ik mezelf weer graag praten over mezelf? Het gaat om muziek en dat de Tilburgse beiaard eindelijk weer live kan worden bespeeld. Dat gaat gebeuren met muziek van Jo Sporck, Henk Stoop, Jacq Palinckx, Harry Swinkels, JanWillem Rozenboom, Paul van Gulick, Arjan van Baest, Frans Kerkhofs, Ron Antens, Bram Stadhouders, Laetitia van Krieken, Alfred Momotenko-Levitsky, Evert van Merode, Aura Bouw, Maurick Reuser, Jeroen van Vliet, Andreas van Zoelen en Fons Mommers.

Uiteraard worden hun composities gespeeld door Carl Van Eyndhoven die hun composities steeds heeft ingepast in een programma waarin ook het werk van oudere componisten tot klinken komt. Het project loopt vanaf deze zaterdag 8 maart tot en met zaterdag 12 april 2025, steeds vanaf 15.00 uur. Alleen zaterdag 22 maart niet. Dan verplaatst de carillondag naar vrijdag 21 maart, Happy Bach-day, en wordt alleen muziek van de ouwe Johan Sebastiaan de hemel in geklopt.

Carl Van Eyndhoven, achter het klavier met houten stokken en pedalen die zijn aangesloten op de klepels van klokken.

Carl Van Eyndhoven (Turnhout 1959), Belg, maar als beiaardier niet opgeleid in Mechelen maar in Amersfoort, is niet de minste onder de beiaardiers. Niet alleen beheerst hij het ambacht van het spelen op een klavier met houten stokken en pedalen die zijn aangesloten op de klepels van klokken, tot in de puntjes, ook is hij een internationaal gewaardeerd promotor van het beiaardspel. Hij promoveerde in 2012 aan de KU Leuven over de uitvoeringspraktijk van zeventiende-eeuwse beiaardmuziek. Later deed hij onderzoek naar de negentiende-eeuwse beiaardtranscripties van opera’s, maar even gepassioneerd werkt hij samen met jazzmusici en eigentijdse klassieke componisten.

De traditie om bijzonder muzikale dingen te doen met de stadsbeiaard in Tilburg was overigens al gezet door Van Eyndhovens voorganger, Arie Abbenes, stadsbeiaardier van 1967 tot 1986. Het past helemaal bij Tilburg, geen stad die het moet hebben van oudtijdse hoogstandjes in architectuur waar traditioneel klokkengebeier bij hoort. Dat hebben Abbenes, Van Eyndhoven en de musici met wie zij samenwerkten goed aangevoeld. In een stad met weinig zichtbaar verleden is de geschiedenis nu aan het gebeuren en is de muziek die daar bij hoort vanzelfsprekend ook van nu.

Fotografie > Rudi Klumpkens

tilburgsebeiaard.nl

Lees ook op Brabant Cultureel: Exclusief kunstboek ‘Ritornello’ eerbetoon aan de Tilburgse beiaardautomaat

Eerdere columns van JACE van de Ven op Brabant Cultureel

© Brabant Cultureel 2025